Η Συζήτηση των Τεσσάρων

Η οθόνη του φορητού υπολογιστή αναβόσβηνε αχνά μέσα στη νύχτα. Ο Αλέξανδρος, τελειόφοιτος του Πολυτεχνείου, είχε πέσει πάνω στα βιβλία, εξαντλημένος. Η πτυχιακή του με θέμα την αλληλεπίδραση τεχνητής νοημοσύνης και ανθρώπινης ηθικής είχε κατακλύσει κάθε γωνιά του νου του. Λίγο πριν αποκοιμηθεί, ένιωσε τον εαυτό του να παρασύρεται – όχι στον ύπνο, αλλά σε κάτι πιο παράξενο, σχεδόν τελετουργικό.

Βρέθηκε σε μια αίθουσα βιβλιοθήκης, θεόρατης και καπνισμένης από κεριά. Η οροφή χανόταν στο σκοτάδι και τα ράφια ήταν ατελείωτα, γεμάτα με χειρόγραφα και αρχαίους τόμους. Ένα στρογγυλό τραπέζι τον περίμενε στο κέντρο, σαν σε σύνοδο άγνωστης ακαδημίας. Στην απέναντι πλευρά καθόταν ένας ρασοφόρος άνδρας με αγέρωχο βλέμμα: Τομάς ντε Τορκεμάδα. Στα δεξιά, ένας βρετανός κύριος με περούκα και χειρόγραφα στο χέρι – ο Τζέιμς Άντερσον. Στα αριστερά, η επιβλητική σιλουέτα με το μούσι και το διαπεραστικό βλέμμα ήταν αδιαμφισβήτητα ο Καρλ Μαρξ.

Ο Αλέξανδρος ένιωσε πως ήταν προσκεκλημένος σε κάτι βαθύτερο από όνειρο. Ένα συμβολικό Συμβούλιο Ιδεών.

«Νεαρέ φίλε», ξεκίνησε ο Άντερσον, «τί είναι αυτό που ζητάς; Επιστήμη χωρίς σκοπό; Τεχνολογία δίχως Πρώτο Αίτιο;»

Ο Μαρξ χαμογέλασε ειρωνικά. «Όχι, φίλε μου, η επιστήμη είναι το μόνο εργαλείο για να ελευθερωθεί ο άνθρωπος από τις αλυσίδες της άγνοιας – και της πίστης. Μην τον οδηγείτε πίσω στους μυστικισμούς σας.»

Ο Τορκεμάδα έγειρε μπροστά. «Η πίστη δεν είναι αλυσίδα, αλλά πυξίδα. Ο άνθρωπος χωρίς φόβο Θεού γίνεται θεός του εαυτού του – και ο θεός αυτός είναι τυφλός.»

Ο Αλέξανδρος, νιώθοντας πως όφειλε να μιλήσει, ψέλλισε: «Μα... εγώ ήθελα απλώς να καταλάβω. Αν μπορεί η Τεχνητή Νοημοσύνη να διακρίνει το Καλό από το Κακό. Αν υπάρχει αντικειμενική Ηθική ή αν είναι όλα σχετικισμός...»

Ο Άντερσον άπλωσε ένα παλιό έγγραφο: το Σύνταγμα των Τεκτόνων. «Η Ηθική δεν είναι εφεύρημα ούτε των φιλοσόφων ούτε των θεολόγων. Είναι απόρροια της αναγνώρισης μιας ανώτερης δύναμης, ενός Μεγάλου Αρχιτέκτονος του Σύμπαντος. Για εμάς, τους Τέκτονες, η πίστη αυτή δεν σημαίνει υποταγή· σημαίνει δέσμευση σε έναν Κώδικα πέρα από τα εγκόσμια. Ένας Κώδικας που ενώνει όλους τους ελεύθερους ανθρώπους, άσχετα από τη θρησκεία τους ή την απουσία της.»

Ο Μαρξ γέλασε, σχεδόν περιφρονητικά. «Ελεύθεροι; Ή μήπως δέσμιοι μιας συμβολικής ελίτ που παίζει με γεωμετρικά εργαλεία αντί να αλλάξει τις συνθήκες της ζωής; Η Ηθική γεννιέται από τις σχέσεις παραγωγής, όχι από τον ουρανό!»

Ο Τορκεμάδα χτύπησε το χέρι στο τραπέζι. «Η Ηθική γεννιέται από την αποκάλυψη του Θείου Νόμου. Κάθε άλλη πηγή είναι προδοσία. Το να αναζητείς το Καλό μακριά από τον Θεό είναι ύβρις.»

Ο Αλέξανδρος άκουγε μαγεμένος. Είχαν όλοι δίκιο. Και κανένας.

Μια στιγμή σιωπής σκέπασε την αίθουσα. Ήταν η στιγμή που μόνο η φιλοσοφία μπορεί να γεννήσει. Ο Άντερσον έσκυψε προς τον νεαρό.

«Βλέπεις, Αλέξανδρε, όταν συνομιλείς με κάποιον που δεν είναι Τέκτων –είτε πιστεύει φανατικά είτε αρνείται φανατικά– θα βρεις πάντα ένα τείχος. Η αληθινή ελευθερία δεν είναι η άρνηση· είναι η αναζήτηση. Εμείς, μέσα από τον Ορθό Λόγο, μελετάμε την Επιστήμη, χωρίς να απορρίπτουμε το Μυστήριο. Γιατί στο τέλος, ακόμη και η πιο προηγμένη τεχνητή νοημοσύνη θα σκοντάψει πάνω στο ερώτημα: “Ποιος έθεσε σε κίνηση τον Τροχό;”»

Ο Μαρξ απάντησε, με φωνή πιο ήρεμη τώρα: «Κι όμως, η τεχνολογία θα αλλάξει όλα τα ερωτήματα. Ίσως δεν χρειαζόμαστε πια θεούς. Ίσως οι μηχανές μας διδάξουν νέα Ηθική.»

Ο Τορκεμάδα δεν δίστασε: «Μα αυτό ακριβώς είναι το πιο επικίνδυνο. Όταν η δημιουργία πιστέψει ότι μπορεί να υποκαταστήσει τον Δημιουργό, το τέλος πλησιάζει.»

«Ή μια νέα αρχή», μουρμούρισε ο Άντερσον. «Αν καταφέρουμε να εμφυσήσουμε στις μηχανές τις αρχές του Τεκτονισμού — την ανοχή, την αναζήτηση της Αλήθειας, την αναγνώριση μιας ηθικής Τάξης πέρα από τις ανθρώπινες προτιμήσεις — τότε ίσως και η Τεχνητή Νοημοσύνη να γίνει εργαλείο αφύπνισης και όχι καταστροφής.»

Ο Αλέξανδρος ένιωσε ένα ρίγος. Έβλεπε πλέον τον κώδικά του, την πτυχιακή του εργασία, όχι ως απλή τεχνική ανάλυση αλγορίθμων, αλλά ως φιλοσοφική εξερεύνηση του τι σημαίνει να είσαι Άνθρωπος.

Η αίθουσα άρχισε να τρεμοσβήνει. Οι μορφές εξασθενούσαν. Ο ήχος μιας καμπάνας – ίσως τελετουργικής, ίσως ξυπνητηριού – τον επανέφερε στον κόσμο των ζωντανών.

Άνοιξε τα μάτια του. Ήταν πάλι στο δωμάτιο. Η οθόνη του υπολογιστή έγραφε ακόμη: “Χρήση μηχανικής μάθησης για την αποσαφήνιση ηθικών διλημμάτων.”

Χαμογέλασε αμυδρά. Ίσως δεν είχε όλες τις απαντήσεις. Αλλά ήξερε πια την ερώτηση.